12 listopada w Filii nr 2 w ramach XVII edycji otwartych wykładów z historii sztuki 2025/2026 dr Aleksandra Skrabek zaprezentowała temat: „Niejasna natura obrazu jako dokumentu. Malarstwo Zinowija Tołkaczewa”.
Prelegentka omówiła 4 cykle prac artysty poświęcone obozowi koncentracyjnemu na Majdanku. Jego rysunki są pełne symboli bólu, znaków ostrzegawczych i motywu drutu kolczastego, jako bariery nie do pokonania. Narracja obrazów jest historyczna i stanowi materialny dowód dla potomnych. Dominują barwy monochromatyczne. Twarze więzniów widnieją w zastygłej z bólu mimice, wyraźne w odbiorze, w przeciwieństwie do postaci i ciemnych sylwetek SS-manów, które nikną w mroku. Obraz więźniów przy pracy ukazuje pełnię ich cierpienia.
Zinowij Tołkaczew urodził się w 1903 r. na Białorusi w rodzinie żydowskiej, jednak przez większość życia związany był z Kijowem. W 1940 r. został profesorem w Kijowskim Państwowym Instytucie Sztuki. Jako ochotnik brał udział w II wojnie światowej. Uczestniczył w wyzwalaniu obozów koncentracyjnych na Majdanku i w Oświęcimiu. Wówczas powstały jego najbardziej wstrząsające cykle rysunków. Uprawiał także malarstwo ścienne i sztalugowe oraz plakat polityczny.
W lipcu 1944 r. jako żołnierz radziecki dotarł do Majdanka, a pół roku później do Auschwitz, gdzie uczestniczył w pracach komisji badającej zbrodnie wojenne. Na przełomie 1944 i 1945 r. Zinowij Tołkaczew, żołnierz Armii Czerwonej, malarz i grafik, wykonał dwie serie rysunków, przedstawiających niemieckie obozy koncentracyjne i ośrodki zagłady: Majdanek i Auschwitz. Jego rysunki, które trafiły do albumów „Majdanek” oraz „Kwiaty Oświęcimia” i „Chrystus na Majdanku” były w latach 1945-1946 pokazywane na wystawach w Warszawie, Lublinie, Krakowie, Rzeszowie, Łodzi i Katowicach. W imieniu rządu polskiego zostały wysłane do szefów państw koalicji antyhitlerowskiej jako świadectwo niemieckich zbrodni.
Mimo, iż Tołkaczew był członkiem partii komunistycznej przez wiele lat związanym z władzą radziecką, po wojnie, na fali kampanii antysemickiej Stalina, został oskarżony o „kosmopolityzm”, „burżuazyjny nacjonalizm” i tworzenie dzieł „syjonistyczno-religijnych”. Od 1947 roku twórczość Tołkaczewa spotkała się z ostrą krytyką w ZSRR, a rok później na III Zjeździe Akademii Sztuki w Moskwie nazwisko artysty zostało wykreślone z historii radzieckiej sztuki. Część prac uległa konfiskacie. Artysta odzyskał je dopiero po 20 latach. Zinowij Tołkaczew zmarł 30 sierpnia 1977 roku w Kijowie.
Po jego śmierci potomkowie przekazali rysunki do Instytutu Yad Vashem.
Serdecznie dziękujemy za ciekawy wykład i zapraszamy na kolejne spotkanie 26 listopada zatytułowane "Obraz w przestrzeni publicznej: krytyka wizualności w epoce konfliktów społecznych i politycznych" (dr Marta Ryczkowska).
